En matematiko oni tre bone konas transformiĝojn, kiuj ne ŝanĝas la verecon de esprimo. Tiuj transformiĝoj estas plej ofte uzataj por pli bona kompreno aŭ matematika pruvo. Ekzistas difinitaj reguloj, kiuj priskribas tiujn transformiĝojn.
a+b=c => a+b-c=0 => a-c=-b
Similaj transformiĝoj ekzistas ankaŭ en programaj lingvoj
i = i+1; => i+=1; => i++;
Ĉe naturaj lingvoj tio ne estas tiel evidenta, sed oni ankaŭ povas rimarki tiajn fenomenojn. Oni nur pensu pri tiu, kiom da ebloj ekzistas por esprimi unu penson. La ebleco transformi frazojn laŭ iuj reguloj sen ŝanĝi la sencon de frazo, estas en komputila lingvistiko praktika aĵo. Tiuj transformiĝoj estas en maŝina traduko tre interesa, ĉar per ili oni povas malaltigi la nombro de konsiderendaj kazoj kaj supervenki la malsimilecon de gramatikoj.
Artoj de transformigoj
- Ordo de vortoj
- Uzado de sinonimoj
- Transformigo de frazo el aktiva al pasiva formo
- Transformigoj de frazpartoj al vortoj
- Transformigo de frazpartoj al subfrazoj
- Transformigoj de sintakso
Esperanto enhavas tre riĉajn kapablojn de vortfarado. Radikoj povas esti multoble uzataj.
- Mi veturas per biciklo.
- Mi veturas bicikle.
- Mi biciklas.
Ofte oni povas transformigi tutajn frazpartojn al unu vorto.
- sen eĥo – seneĥe
- sur la lito – surlite
- … de inter homoj – interhoma …
La malavantaĝo de tio estas, ke praktike ne estas eble krei kompletan vortaron de esperanto, kiu baziĝas sur vortoj, ĉar la nombro de eblaj vortoj, faritaj nur laŭ reguloj de vortfarado estas tre granda. Ekzistas ankaŭ natura tendenco, ke la nombro de uzataj vortoj kreskas kaj aliaj vortoj malaperas de aktiva uzado. Tre okulfrapa estas tendenco transformigi prepoziciajn frazpartojn en funkcio de adjekto al adverboj. Alia tendenco estas uzi radikojn kiel verbo. Tiu eble estas natura evoluo de lingvo en direkto de mallongigo de frazoj por lingva ŝparemo. Kreiĝas tre surprizaj vortfaradoj.
- kongreso
- kongresi
- antaŭkongresi
- antaŭkongresulo
Transformiĝo de sintakso
Tiuj transformiĝoj priskribis jam de lingvisto Chomsky. La kutima ekzemplo estas:
Mi legis la libron. => La libro estas legita de mi.
Ĉe tradukado tiuj transformiĝoj estas ofte necesaj, ĉar multaj lingvoj ne havas tiel potencajn participojn aŭ la uzo de kelkaj strukturoj estas pli strikta. Ekzemple pola lingvo ne havas venontan adverban participon.
Elvenonte de domo mi aŭdis la telefonon. => Kiam mi estis elvenonta de domo, mi aŭdis la telefonon. => (traduko al pola lingvo) Właśnie kiedy miałem wyjść z domu, usłyszałem telefon.
Aliajn ekzemplojn mi priskribis jam en blogo. Ĉiuj participoj oni povas transformiĝi al relativa frazo.
Loĝantoj de tiu urbo estas riĉa. Uloj, kiuj loĝas, en tiu urbo estas riĉaj.
La ventonta kunveno okazos en Romo. Kunveno, kiu venos, okazos en Romo.
Oni rimarkas, ke partizipoj ofte ne estas nur mallongigoj por relativa frazo, sed havas propran vivon (substantivan, adverban aŭ adjektivan).
Inversa vortfarado
Mi jam frue rimarkis, ke por tre abundaj kapabloj de esperanta vortfarado la preparo de glosaroj estas senlima. Mi komencis per simplaj transformoj.
- libreto – eta libro
- fidormi – fie dormi
- analizilo – ilo por analizi
- frazaro – aro de frazoj
- boni – esti bona
- dikigi – igi dika
- dikiĝi – iĝi dika
Iam la rezulto de tiu transformiĝo post la maŝina tradukado estas tute ne atendata kaj ofte ridinda.
Mi havas vortaron. Mi havas aron da vortoj. Mam zbiór słów.
Kvankam la rezulto de tiu transformiĝo ne estas kontentiga, sed estas pli bone traduki malprecize ol tute ne traduki. La uzanto de Esperantilo povas malŝalti tiujn transformiĝojn per preferaĵo „Uzu inversan esperantan vortfaradon“.
Transdono de esperanta vortfarado al cela lingvo
Ofte vortfarado en nacia lingvo estas simila al esperanto. Do oni povas konstrui novan vorton en nacia lingvo laŭ plano de esperanta vorto. Tiu funkcias tre bone por pola kaj germana lingvo ekzemple ĉe verboj kun prepoziciaj prefiksoj.
- ĵeti – rzycać (pl), elĵeti – wyrzycać
- vivi – żyć (pl), travivi – przeżyć
- vivi – leben (de), travivi – durchleben
- veni – kommen (de), kunveni – mitkommen
Aliaj ekzemploj
- saĝa – mądry (pl), malsaĝa – mądry inaczej
- saĝa – mądry (pl), saĝe – mądrze
Tiun similecon oni povas uzi duope. Unue kiel helpilo por aŭtomata kreado de vortaroj. La rezultan vorton oni povas pruvi per literumilo. Due dum maŝina tradukado por anstataŭigi mankantaj tradukoj en vortaro. La uzanto de Esperantilo povas malŝalti tiuj transformigoj per preferaĵo „Derivu tradukojn aŭtomate“.
Esperanta vortfarado – ĉu vere unuforma?
La esperanta vortfarado estas pli bona ol tiu en naciaj lingvoj, ĉar ili estas unuforma kaj logika. Tio eble agordas por ĉefaj finaĵoj. Sed en multaj kazoj la senco de novaj vortoj ne estas klara.
- gravi – esti grava
- trajni – veturi per trajno
- telefoni – paroli per telefono; paroli telefone
- vivnivelo – nivelo de vivo
- hundovivo – vivo kiel hundo
- ŝipveturi – veturi per ŝipo
- voĉlegi – legi laŭte
- telefone – per telefono
Tio estas kaŭzo, ke multajn puristoj evitas tiujn formojn. La senco de vortfarado estas ofte nur klara, kiam oni konas la bazan sencon de radiko. Tiu estas por mi la pruvo, ke radikoj havas bazan naturon, kiu estas: verba, adjektiva, adverba aŭ substantiva. Ekzemple por adjektivaj radikoj ĉiam la transformiĝo ŝajnas ebla:
- beli – esti bela
- gravi – esti grava
Kvankam oni ofte uzas tiuspecajn transformiĝojn, mi mem ilin ne ŝatas. Por substantivaj radikoj la transformiĝo substantivo->verbo ne estas klara. Ankaŭ la adjektiva kaj adverba transformiĝo ne estas klara. Mi esperas, ke post bona kategorio de radikoj, oni povus pli precize priskribi la sencon de unuopaj vortfaradoj.
Esperanto-Esperanto vortaro
Ĉar en multaj esperantaj vortoj la senco de vorto donas nur tradicio (ekzemple finaĵo – um), oni povas imagi la vortaron, kiu tradukas el esperanto al esperanto. La unua tasko de tiu vortaro estus malaltigo nombro de uzataj vortoj (ne radikoj). Tiu povus unuflanke malaltigi nombron de uzataj sinonimoj, aliaflanke ĝi estus vortaro por evitindaj vortfaradoj. Ekzemploj
- malsanulejo – sangigejo
- firma – fiksa
- bicikli – veturi per biciklo
- kongresi – ĉeesti kongreson
- gravi – esti grava
- partopreni – ĉeesti
Ekzistas ankaŭ tre praktika ekonomia kaŭzo por tiu vortaro. Se oni povus malplialtigi la nombro de vortoj de 100000 al 50000 en Esperanto, tiam oni devas traduki nur 50000 vortoj al nacia lingvo. Ĉe multaj naciaj vortaroj la tempoŝparo estus granda. La danĝero estas, ke per evoluo de lingvo, la vortoj aŭ esprimoj, kiuj nun estas samsencaj, iam ekhavas aliajn sencojn. (ekzemplo: ĝentilhomo – ĝentila homo)
Ĉu vere ekzistas samsencaj transformiĝoj?
Transformiĝoj de natura lingvo en principo neniam ne ŝanĝas iomete la esprimon de frazo. La formo kaj stilo de lingvo estas tre grava enhavo de informo en lingva mesaĝo. Evidente ĉiu transformiĝo ŝanĝas la stilon de esprimo. Tiuj ŝanĝoj ne estas bone mezureblaj. Ĉiu formo povas esti ligita kun iu alia formo, kiun oni jam konas. Tiu simileco povas esti eĉ ĉefa informo de esprimo. (Pripensu frazon: „mi estas Berlinano“) Sole restas la iloj de psikolingvistiko, kiuj simple solvas tiun demandon per statistika enketo. (vidu Hiroshi Nagata kaj Renato Corsetti: Influoj de gepatra lingvo sur la lernadon de esperanto: psikolingvistika esploro)
Fina vorto
La temo estas tre vasta kaj ŝajnas al mi, ke en tiu kampo ekzistas multajn eblecojn. Por mi grava estas la konstato, ke Esperanto povas evolui kaj evoluas, kaj la direkto ne nek konata nek logika. Kiam mi legas esperantajn mesaĝojn en reto aŭ aŭdas junajn esperantistojn (vidu: Varsovia vento) mi supozas, ke la evoluo ĵus komencis.